پژوهش چیست ؟ و نسبت ما با آن چیست ؟

روزگاری که ما در آن به سر می بریم به عصر انفجار اطلاعات ، شهرت یافته است. به دنبال پیشرفت های عظیمی که در تمامی عرصه ها به وجود آمده، روش های تحقیق و پژوهش نیز متحول و متکامل شده اند. حتی می توان گفت : روزگار فعلی، عصر ظهور روش های نوین در عرصه تحقیق و پژوهش است. ابزارها و وسایل پیشرفته به خصوص کامپیوترهای متفکر پا به عرصه ظهور گذاشته اند و در نتیجه، تغییراتی جدی و اساسی در بسیاری از دانش ها و کیفیت مطالعه و تحقیق در هر یک از آن ها پدید آورده اند و بدین ترتیب متدها و روش های تحقیق دچار تحولات چشم گیری شده است.
برای انجام تحقیق و پژوهش در عصر انفجار اطلاعات به روش ها، ابزار و امکانات نوینی نیازمندیم. باید اعتراف کرد که یکی از عوامل پیشرفت کشورهای پیشرفته دنیا، بازنگری جدی در پیدایش و کاربرد ابزار و روش های تحقیقاتی است.

اهمیت پژوهش و تحقیق در نظام های اجتماعی

پژوهش را زمینه ساز رشد و توسعه پایدار جامعه نامیده اند. هر جامعه ای برای ایجاد تغییرات جدی و گذر از وضعیت نامطلوب و رسیدن به وضعیت مطلوب و ایده آل و همچنین بهسازی کارها، نیازمند تحقیقات و مطالعات پژوهشی است.
بر اساس این نگرش، پژوهش را می توان نوعی فعالیت سازمان یافته دانست که به وسیله متخصصین رشته های مختلف در زمینه ای خاص و برای رسیدن به نتایج مطلوب انجام می گیرد . آن دسته از نظام های اجتماعی که به امر تحقیق و پژوهش اهمیت چندانی قائل نیستند ؛ در برنامه ریزی های کلان اجتماعی دچار نقایص عمده ای می شوند و در مقابله با بحران ها، از حل ریشه ای آن ها عاجز بوده و به راه حل های موقت پناه می برند.

اهمیت پژوهش و تحقیق در نظام های آموزشی
نظام های آموزشی در کشورهای مختلف ، بخشی از نظام کلی هر جامعه محسوب می شوند و اگر متناسب با نیازهای واقعی جامعه شکل بگیرند، نسل جدید را در رسیدن به اهداف بلند جامعه یاری خواهند کرد. این امر، نیازمند شناخت علمی از وضعیت جامعه و همچنین تشخیص ظرفیت های نسل آینده است و شناسایی واقعی جامعه و ظرفیت سنجی آن جز از طریق تحقیق و پژوهش میسر نیست.
در نظام های آموزشی موفق، نقش معلم و استاد این است که ؛ به عنوان هدایتگر و راهنما، پژوهشگری را به شاگردان و دانشجویان خود بیاموزد.
در سیستم های آموزشی موفق، خروجی سیستم، پژوهشگرانی هستند که در اثر آشنایی با روش های پژوهش ، و به وسیله جمع آوری و طبقه بندی مناسب اطلاعات ، توانایی تولید نظریه های جدید را برای حل مشکلات و یا توسعه کمی و کیفی موضوعی خاص به دست آورده اند.
بر اساس این دیدگاه ، معلم و استاد باید بکوشد تا با شناخت توانمندیهای ذهنی دانش آموزان و دانشجویان ، زمینه های لازم را برای رویارویی آنان با مسایل مختلف فراهم آورد و در نهایت روش کشف مجهول و پاسخ به سوال را به آنها بیاموزد.
به عبارت دیگر می توان وظیفه اصلی ، استاد را آموزش مراحل گوناگون کاوشگری نامید که در اثر آن یادگیرندگان تبدیل به پژوهشگران و محققانی خواهد شد که برای حل مسایل مختلف آمادگی لازم را دارند.
آشنا کردن دانش آموزان و دانشجویان با روش های تحقیق و پژوهش باعث تغییر در نگرش و ارتقاء توانایی نسل جدید در کسب مهارت و دانش های برتر می شود.
در حال حاضر ، بدلیل آموزش محور بودن نظام تعلیم و تربیت در ایران بسیاری از دانش آموزان و دانشجویان حتی مهارت استفاده از کتاب های علمی مرجع را ندارند . در حالی که در سیستم پژوهش محور، استفاده از کتاب های مرجع، نخستین ابزار کار محسوب می شود.

لزوم روش و اهمیت آن در تحقیقات علمی
هر شناختی متکی بر ابزارها و روش هایی است که بدون به کار بستن آنها تحقیقات علمی بشر، به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.استفاده از روش در تحقیقات علمی، شخص محقق را در رسیدن به نتیجه مطلوب یاری می کند. بدیهی است که بدون روش ،‌تمام تلاش های علمی بیهوده خواهد بود. برای این که بتواینم در مطالعه و تحقیق یک مساله ،‌دقیق تر به نتیجه مطلوب برسیم باید از یک سلسله قواعد معین پیروی کنیم که این راه ها و شیوه ها بر حسب نوع موضوع مورد تحقیق،‌ مختلف خواهد بود. مجموع راه ها و قواعدی که در هر علم به کار می رود، طریقه یا روش آن علم نامیده می شود . برای آشنایی با راه های تحقیق و روش های کاوشی هر علم به دانشی به نام متدلوژی (روش شناسی) نیاز داریم.
«دکارت» در مورد اهمیت روش در تحقیقات علمی می گوید:
« بهتر آن است که بدون روش اصلا کسی به فکر تحقیق علمی و جستجوی حقیقت نیفتد. زیرا تحقیق بدون روش تلاشی است که به ثمر نمی رسد.» همچنین «دکارت» می گوید:« مطلب اساسی در پژوهش علمی، ارایه و تدوین روش صحیح تحقیق است. در پژوهش حقیقت ، روش ضرورت دارد. اگر هیچ گاه هیچ حقیقتی را درباره هیچ چیزی جستجو نکنیم بسیار اولی تر است تا آن که بخواهیم بدون روش به چنین کاری دست بزنیم. زیرا بدیهی است که مطالعات بی نظم و تفکرات مبهم و تاریک، روشنایی های طبیعی را ضایع می سازند و بر دیده ذهن پرده می کشند» بنابراین می توان نتیجه گرفت که شناخت معارف و همچنین شناسایی حقایق نهفته و شناساندن آن به دیگران ، به روش های تحقیق و بررسی نیاز دارد.اگر روش های صحیح تحقیق را بدانیم و آن را درباره ی علوم مختلف به کار ببریم،‌ می توانیم از دستاوردهای عظیم علم و دانش بهره مند شویم.
اهمیت مساله از نظر قرآن کریم
امر تحقیق و پژوهش آنچنان ارزشمند است که در قرآن کریم، مهاجرت برای دین پژوهی ، اکیدا سفارش شده است. در آیه 122 سوره «توبه» چنین آمده است: فلو لا نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین ...ترجمه: پس چرا از هر فرقه ای از مومنان ، دسته ای کوچ نمی کنند تا در دین آگاهی پیدا کنند. می توان نتیجه گرفت ؛ عنصر علم و آگاهی آنچنان ارزشمند است که هیچ عملی بدون عنصر آگاهی و بصیرت از انسان پذیرفته نیست و مهاجرت کردن برای علم و دانش و دین پژوهی یکی از وظایف مسلمانان نامیده می شود.
جایگاه دانشمندان اسلامی در توسعه روش های تحقیق و پژوهش جالب است بدانیم که دانشمندان مسلمان، اولین بنیانگذاران روش علمی و شیوه های تحقیق تجربی در کشف مجهولات بودند.
«سدیللو» یکی از دانشمندان غربی در این مورد چنین می گوید:
« آنچه مدرسه بغداد را از دیگر مراکز علمی ممتاز می داشت روحیه علمی عظیمش بود و آن عبارت از کشف مجهول به وسیله معلوم، دقت نگری و نتیجه گیری از طریق وسایل و اسباب بود و به علاوه جز از طریق حس و تجربه چیزی پذیرفته نمی شد و اعراب در قرن نهم میلادی از طریق اصیل علمی به دریافت دانش ها می پرداختند و این روش در روزگاران بعد موجب اکتشافات و اختراعات بزرگ شد.»
همچنین «ه.ا.ر.ژب» در این مورد چنین می گوید: «امتیاز بازگشت طریق تحقیق علمی به اروپا را در قرون وسطی دانشمندان اسلامی احراز نمودند.»
نقدی بر وضعیت فعلی پژوهش در نظام آموزشی کشور
نسل کنونی ما، در اثر آموزش و پرورش رسمی و سیستم حاکم بر آموزش های رسمی ، بیش از آن که تولید کننده و پردازنده دانش و بینش باشد، مصرف کننده اطلاعات و معلومات بی حاصل است و بیش از آن که پردازشگر داده ها باشد به اندوختن اطلاعات بسنده می کند.
شیوه علم آموزی در ایران مبتنی بر شیوه انتقال معلومات از نسل قبلی به نسل بعدی است و جنبه تفکر محوری ندارد. سیستم حاکم بر نظام تعلیم و تربیت کشور ، منجر به بیزاری دانش آموزان و دانشجویان از یادگیری و همچنین از بین رفتن نیروی کنجکاوی آنان شده و با حاکم ساختن روحیه مدرک گرایی و رتبه جویی، زمینه های خلاقیت و ابتکار را از آنان گرفته است. برای رسیدن به سیستم پژوهش محور، که منجر به تربیت انسان های خلاق و مولد علم بشود، باید به بررسی های عالمانه ای در خصوص سبب شناسی و آسیب شناسی تعلیم و تربیت رسمی کشور پرداخت.
در حال حاضر عملکرد نظام تعلیم و تربیت رسمی کشور ،‌موجب به انقیاد در آوردن ذهن و اندیشه دانش آموزان و دانشجویان مطابق آنچه بزرگسالان می خواهند، شده است و در نتیجه ، نسل جدید به موجوداتی هنجار پذیر و اطاعت پذیر تبدیل شده و از پذیرش هر گونه نقد و تردید نسبت به آنچه می آموزد، باز می ماند. باید بپذیریم که بزرگ ترین امتیاز یک نظام آموزشی موفق در این است که هرگز چیزی را به دانش آموزان و دانشجویان یاد ندهد بلکه باید کاری کند که آنها خود یاد بگیرند.
«آلبرت اینشتین» در این مورد می گوید:
« گاه مدرسه را فقط وسیله ای برای انتقال حداکثری از دانش و معلومات موجود به نسل در حال رشد می دانند . اما این درست نیست زیرا معلومات چیزی مرده است، حال آن که مدرسه باید با زندگان سر و کار داشته باشد.»
«جان دیویی» نیز می گوید:
«دانش و آموزشی که با تفکر پیوند نخورده، مرده و جامد و مانع تفکر است و کسی که ذهنش را با چنین دانشی پر کند، هیچ گاه از تفکر مستقل بهره مند نخواهد شد.»
«ژان پیاژه» نیز می گوید:
«هر گاه چیزی را به کودک آموزش می دهیم، مانع شده ایم تا او آن را کشف کند.»

برای تقویت امر پژوهش چه کار باید کرد؟

1. باید به آموزش و پرورش خلاق و تفکر محور و پژوهش محور روی آورد.
2. بایسته است به روش های نوین تحقیق اندیشید و مدرن ترین ابزار تحقیق را به کار گرفت.
3. باید مراکز تحقیقاتی را به بهترین و پیشرفته ترین امکانات مجهز کرد.
4. باید برای تمام منابع علمی، فلسفی، تاریخی، ادبی، دینی و ... فهرست نامه های کامل برای سطوح مختلف جامعه تهیه شود.
5. نظام آموزشی کشور باید بر اساس تقویت حس کنجکاوی دانش آموزان و دانشجویان پایه ریزی شود و انگیزه دانستن را به عنوان یک نیروی طبیعی و ناخود آگاه در فرزندان تقویت نماید، تا لذت کشف دنیاهای ناشناخته را تجربه نمایند.
6. آموزش و پرورش و نظام آموزش عالی کشور در ارتباط با نیازهای خود انگیخته دانش آموزان و دانشجویان برنامه ریزی نمایند و گرنه از قلمرو زندگی آنها خارج خواهند شد.
7. در نظام آموزشی تمرکز اصلی بر روی انتقال اندیشه دیگران به دانش آموزان و دانشجویان نباشد و به جای آن سعی شود روش اندیشه سازی به آنان آموخته شود.
8. باید بزرگسالان تصمیم بگیرند که از برآوردن مستقیم نیازهای نسل جدید دوری کنند و بیشتر سعی کنند تا شرایطی را فراهم آورند که نسل جدید نیازهای خود را بشناسد و به انتخاب بپردارد.
9. نیروی تخیل و تفکر شهودی کودکان را که در سال های قبل از ورود به مدرسه در آنها وجود دارد، ارج نهاده و در جهت تقویت آنها برنامه ریزی نماییم و این حس زیبا و فهم خلاق از جهان هستی را در هیاهوی آموزش های رسمی از آنان نگیریم.
10. اگر قرار است برای ساماندهی امر پژوهش در کشور، پژوهشکده های گوناگونی توسط سازمان های مختلف تاسیس شود، هدف آنها انجام پژوهش برای پژوهش نباشد و تنها کابرد پژوهش ، حل مشکلات شغلی پژوهشگر از نظر ارتقاء درجه و رتبه اداری نباشد.